Kłamiemy po to, żeby ktoś nam uwierzył, fikcję tworzymy, nie dbając o to, czy odbiorca w nią uwierzy.
Kłamstwo oszukuje dla korzyści, wymaga wiary. Fikcja tworzy nowe światy, nie dba o dosłowną wiarę, lecz o znaczenie.
Kłamstwo jako narzędzie wpływu vs. fikcja jako akt twórczy: Psychologiczne i Filozoficzne Implikacje
Cytat Tomasza Witkowskiego precyzyjnie rozróżnia dwa fundamentalne aspekty ludzkiej interakcji z rzeczywistością – kłamstwo i tworzenie fikcji – dostarczając bogatego materiału do analizy psychologicznej i filozoficznej. Kluczowe jest tu zrozumienie odrębnych motywacji, celów i konsekwencji obu tych działań.
Kłamstwo, zgodnie z cytatem, ma konkretny cel: „żeby ktoś nam uwierzył”. To działanie jest głęboko osadzone w dynamice interpersonalnej i opiera się na manipulacji percepcją odbiorcy. Z psychologicznego punktu widzenia kłamiemy często z potrzeby kontroli, ochrony wizerunku, uniknięcia kary, zdobycia korzyści lub zaspokojenia innych potrzeb egoistycznych. Jest to forma strategii adaptacyjnej, która, choć etycznie problematyczna, ma na celu osiągnięcie zamierzonego efektu w relacji z innym człowiekiem. Wymaga zrozumienia psychiki odbiorcy, przewidywania jego reakcji i konstruowania narracji, która będzie dla niego wiarygodna. Kłamstwo, w swej esencji, jest próbą narzucenia własnej wersji rzeczywistości innemu podmiotowi, wymuszając na nim przyjęcie fałszywej prawdy. Jest to akt, w którym prawda zostaje celowo zniekształcona, aby służyć partykularnym interesom kłamcy, a jego skuteczność jest mierzona stopniem wiary odbiorcy.
Zupełnie inaczej ma się sprawa z tworzeniem fikcji: „fikcję tworzymy, nie dbając o to, czy odbiorca w nią uwierzy”. Tutaj nacisk przesuwa się z intencji manipulacji na akt twórczy i ekspresyjny. Tworzenie fikcji – czy to w sztuce, literaturze, grach, czy nawet w fantazjowaniu – nie ma na celu oszukania, lecz raczej eksplorację wewnętrznego świata, budowanie alternatywnych rzeczywistości, opowiadanie historii, które mogą, ale nie muszą, być odbierane jako prawda. Psychologia widzi w fikcji narzędzie do przetwarzania emocji, symbolicznej ekspresji, rozwijania empatii (poprzez identyfikację z postaciami fikcyjnymi), a także formę zabawy i eskapizmu. Filozoficznie, fikcja pozwala nam badać granice rzeczywistości, kwestionować założenia, eksplorować możliwości, które nie istnieją w świecie empirycznym. Akt twórczy jest tu celem samym w sobie, a wiarygodność, rozumiana jako zgodność z rzeczywistością, schodzi na dalszy plan. Odbiorca fikcji jest zaproszony do świadomego uczestnictwa w alternatywnej rzeczywistości, a jego niewiara w jej dosłowne istnienie nie umniejsza jej wartości ani sensu. Wartość fikcji leży często w jej zdolności do rezonowania z prawdami uniwersalnymi, nawet jeśli opiera się na nieistniejących założeniach. To jest wolność od przymusu wierności faktom, która pozwala fikcji na głębszą penetrację ludzkiego doświadczenia, niż często może to zrobić samo kłamstwo.