Pieniądze nie śmierdzą.
Wespazjan podkreśla, że wartość pieniędzy leży w funkcji, nie w pochodzeniu; moralność źródła znika przy użyciu, cel uświęca środki.
„Pieniądze nie śmierdzą” – Filozoficzno-Psychologiczna Analiza Sentencji Wespazjana
Sentencja przypisywana cesarzowi Wespazjanowi, wypowiedziana rzekomo w kontekście podatku od publicznych latryn (łac. pecunia non olet), jest o wiele głębsza niż proste usprawiedliwienie źródła dochodu. Z perspektywy filozoficzno-psychologicznej, odzwierciedla ona fundamentalne aspekty ludzkiego pojmowania wartości, moralności i pragmatyzmu.
Po pierwsze, kontekst historyczny jest kluczowy. Wespazjan, pragmatyczny władca, stojący przed koniecznością odbudowy zrujnowanego finansowo imperium po wojnach domowych, musiał podejmować decyzje, które mogły być kontrowersyjne z perspektywy tradycyjnych rzymskich cnót. Podatek od latryn, choć z pozoru trywialny, uderzał w poczucie estetyki i czystości, co w kulturze rzymskiej było istotne. Odpowiedź Wespazjana na sprzeciw syna Tytusa, pokazująca mu pieniądze i pytająca, czy śmierdzą, to symboliczny gest unieważniający moralne lub estetyczne obiekcje wobec źródła bogactwa, jeśli to bogactwo służy wyższemu celowi – w tym przypadku, stabilności państwa.
Psychologicznie, sentencja ta dotyka poznawczego dysonansu. Ludzie często doświadczają sprzeczności między swoimi przekonaniami o „słusznym” dochodzie a rzeczywistością, w której pieniądze są potrzebne do realizacji celów. Wespazjan w mistrzowski sposób rozprasza ten dysonans, przenosząc uwagę z pochodzenia pieniędzy na ich funkcję. Pieniądze, w jego ujęciu, są amoralne; nie noszą w sobie piętna swojego źródła, jeśli ich wartość użytkowa jest niezaprzeczalna.
Dalej, można interpretować to jako akt dekontekstualizacji moralnej. Wespazjan oddziela moralną ocenę czynności (korzystanie z publicznych toalet i płacenie za to) od materialnego rezultatu (pieniądza). To wskazuje na psychologiczną zdolność ludzi do oddzielania aspektów moralnych od praktycznych, zwłaszcza gdy stawka jest wysoka (np. dobro państwa). Pieniądze przestają być wtedy symbolem grzechu czy brudu, a stają się czystym narzędziem, uniwersalnym środkiem wymiany, który „czyści się” w momencie wejścia do obiegu.
Wreszcie, sentencja ta podkreśla pragmatyzm i utylitaryzm. Dla Wespazjana liczył się rezultat – wypełniona kasa państwa, która pozwoliła na odbudowę Rzymu i zaspokojenie potrzeb obywateli. Z tej perspektywy, sentencja ta jest manifestacją pragmatycznego podejścia do życia i zarządzania, gdzie cel uświęca środki, zwłaszcza gdy te środki same w sobie są neutralne moralnie. Jest to afirmacja idei, że wartość użytkowa środków finansowych przewyższa wszelkie moralne lub estetyczne zastrzeżenia wobec ich pochodzenia, czyniąc je „bezwonnymi” z punktu widzenia efektywności i celu.