Ci, którym świat ucieka w przeciwnym kierunku, myślą, że idą wciąż naprzód.
Iluzoryczne poczucie postępu, gdy rzeczywistość ucieka, to psychologiczny mechanizm obronny przed dysonansem, prowadzący do odrzucania zmian.
Sformułowanie Stanisława Jerzego Leca, że „Ci, którym świat ucieka w przeciwnym kierunku, myślą, że idą wciąż naprzód”, to głęboka metafora ilustrująca złożone mechanizmy ludzkiej psychiki w obliczu zmian i utraty kontroli.
Filozoficznie, cytat dotyka fundamentalnego zagadnienia relatywizmu perspektywy. Świat nie jest statycznym obiektem, lecz dynamicznym zbiorem wydarzeń, interpretowanym przez pryzmat indywidualnych doświadczeń, przekonań i oczekiwań. Moment, w którym „świat ucieka w przeciwnym kierunku”, odnosi się do sytuacji, gdy zewnętrzne okoliczności, wartości czy normy społeczne zmieniają się w sposób dla nas niekorzystny lub niezrozumiały. Może to być utrata statusu, zmiana kulturowa, postęp technologiczny czyniący nasze umiejętności przestarzałymi, czy po prostu starzenie się i utrata siły.
Psychologicznie, klucz do zrozumienia tego aforyzmu leży w mechanizmach obronnych. Homo sapiens dąży do spójności i przewidywalności. Kiedy rzeczywistość staje się niezgodna z naszym wewnętrznym modelem świata i naszym poczuciem tożsamości, włącza się mechanizm dysonansu poznawczego. Aby zredukować ten nieprzyjemny stan, umysł może uciekać się do różnych strategii. Jedną z nich jest iluzja postępu. Myślenie, że „idzie się wciąż naprzód”, mimo że świat ewidentnie oddala się lub zmienia kierunek, to forma samookłamywania, projekcji bądź racjonalizacji. Jest to próba utrzymania pozytywnego obrazu siebie i poczucia skuteczności, nawet w obliczu obiektywnego regresu lub stagnacji. Osoba taka może interpretować nowe wyzwania jako kontynuację poprzednich ścieżek, ignorować sygnały świadczące o konieczności adaptacji, lub nawet aktywnie opierać się zmianie, postrzegając ją jako zagrożenie, a nie szansę.
Cytat Leca jest ostrzeżeniem przed pułapką bezrefleksyjnego trwania w utartych schematach i brakiem introspekcji. Brak zdolności do krytycznej oceny własnej pozycji w zmieniającym się świecie prowadzi do alienacji i utraty kontaktu z rzeczywistością. Ostatecznie, to złudzenie postępu może prowadzić do jeszcze większego zakleszczenia w sytuacji, która staje się coraz bardziej nieprzystający do jednostki lub grupy.