Dziwny jest ten świat pieniędzy: rodzi zawiść jednych wobec zamożności, odrazę drugich wobec nędzy.
Świat pieniędzy wzbudza zawiść wobec bogactwa (porównania społeczne) i odrazę wobec biedy (mechanizmy obronne), ukazując paradoksy ludzkiej psychiki.
Cytat Stefana Packa doskonale oddaje dwubiegunowy charakter ludzkich reakcji na dystrybucję bogactwa, odsłaniając głęboko zakorzenione mechanizmy psychologiczne i społeczne, które towarzyszą istnieniu pieniądza.
Po pierwsze, „rodzi zawiść jednych wobec zamożności”. To zdanie odnosi się do fundamentalnego aspektu ludzkiej psychiki: skłonności do porównywania społecznego. Już Zygmunt Freud w swoich pracach wskazywał na wrodzoną ludzką tendencję do rywalizacji i dążenia do przewagi, która w kontekście materialnym manifestuje się jako zawiść. Widząc cudze bogactwo, jednostka może odczuwać dysonans poznawczy – rozbieżność między własnymi oczekiwaniami a rzeczywistością. Zawiść nie jest tylko negatywną emocją; jest złożonym stanem, który łączy w sobie frustrację, poczucie niesprawiedliwości, a czasem nawet wrogość. Może ona wynikać z teorii sprawiedliwości dystrybutywnej, gdzie ludzie oceniają alokację zasobów pod kątem ich uczciwości. Kiedy postrzegają, że ktoś inny osiągnął sukces finansowy bez adekwatnego wysiłku (lub wysiłku, który oni sami wkładają), rodzi się poczucie niesprawiedliwości i zawiść. Społeczeństwa konsumpcyjne, nieustannie promujące obrazy zamożności i luksusu, potęgują to zjawisko, stwarzając iluzję, że szczęście i sukces są bezpośrednio skorelowane z posiadanymi dobrami materialnymi. To z kolei prowadzi do narastania spirali zawiści, gdzie jednostka stale porównuje się z wyidealizowanymi wizerunkami, nigdy nie osiągając pełnej satysfakcji.
Po drugie, „odrazę drugich wobec nędzy”. Ta część cytatu ujawnia drugą stronę medalu – psychologiczną reakcję na ubóstwo. Odraza, w tym kontekście, może przybierać różne formy: od dyskomfortu i unikania, po poczucie winy, strach przed utratą własnego statusu, a nawet dehumanizację. Psychologicznie, unikanie nędzy może być strategią obronną. W teorii zagrożenia tożsamości, widok skrajnej biedy może zagrażać własnemu poczuciu bezpieczeństwa i statusu, prowokując reakcje obronne, które mają na celu zdystansowanie się od zagrożenia. Może to być również wynik zjawiska atribucji fundamentalnej, gdzie ludzie mają tendencję do przypisywania przyczyn nędzy cechom osobowościowym ubogich (np. lenistwu, brakowi ambicji), zamiast czynnikom systemowym czy strukturalnym. Takie przypisywanie winy pozwala utrzymać iluzję kontroli nad własnym życiem i przekonanie, że „mnie to nie spotka”, jednocześnie zwalniając z poczucia odpowiedzialności społecznej. Odraza może być również związana z dysonansem moralnym, gdy świadomość cierpienia innych koliduje z osobistym komfortem i brakiem działania, co jest niwelowane poprzez unikanie lub racjonalizację. Ten mechanizm obronny pozwala nam utrzymać pozytywny obraz siebie, jednocześnie ignorując problem.
W sumie, cytat Paceką odsłania paradoks ludzkiej natury w obliczu pieniądza: jest on zarówno źródłem destrukcyjnych emocji społecznych, jak i potężnym katalizatorem dla mechanizmów obronnych i atrybucji. To nie sam pieniądz jest problemem, lecz ludzkie interpretacje, porównania i reakcje na jego dystrybucję, które kształtują zarówno nasze indywidualne doświadczenia, jak i dynamikę społeczną.