Wychowany przez matkę – o męskości bez ojca i samotnym macierzyństwie. Rozmowa z Wojciechem Eichelbergerem

Autor: Wojciech Eichelberger

22 listopada 2025

Wielopokoleniowy brak ojców, zmieniające się role społeczne i nieustannie rosnące oczekiwania wobec mężczyzn – to wszystko sprawia, że chłopcom coraz trudniej odnaleźć własną tożsamość. Co dzieje się z chłopcami, którzy dorastają bez ojców? Jak wygląda ich relacja z matką i dlaczego często staje się ona zbyt bliska, zbyt silna, zbyt obciążająca? I jakie zjawiska stoją za opiniami o postępującym kryzysie męskości? Wojciech Eichelberger wyjaśnia mechanizmy i wzorce, o których rzadko głośno się mówi.

Myślę, że powinniśmy zacząć od próby zdefiniowania naszego tematu. Co to w ogóle jest kryzys męskości i jak postrzegają go sami mężczyźni?

Wojciech Eichelberger: Gdy mówimy męskość, to oczywiście myślimy o męskości definiowanej zgodnie z doktryną i obyczajowością patriarchalną, czyli mężczyzna powinien spłodzić syna, posadzić drzewo, zbudować dom, przyrodę i kobiety uczynić sobie poddanymi, modlić się i pracować, a garb mu sam wyrośnie, pogardzać słabszymi, nie płakać – zatrzasnąć serce, nauczyć się zabijać itd. Ten wzorzec męskości i wzorzec ojcostwa zarazem, w tej chwili rozpada się w bólach i niechętnie na naszych oczach, czemu trudno się dziwić, gdyż trwał przez tysiące lat.

Dla mężczyzn jest to bardzo trudny czas adaptacji do zupełnie nowych warunków i wymagań obyczajowych, społecznych, ekonomicznych i rodzinnych. Bo abdykowanie z tronu, na którym – w istocie niezasłużenie – zasiadało się przez tysiąclecia, nie byłoby łatwe dla nikogo – a uzurpatorom przychodzi to jeszcze trudniej.

Nikt nie lubi kryzysów, ale ten się po prostu dzieje, mężczyźni nie mają na to wpływu. Jakie są tego przyczyny?

WE: Kryzys męskości bierze się z dwóch podstawowych źródeł. Pierwszym źródłem jest kryzys ojcostwa, który objawia się w tym, że mężczyźni zbyt łatwo i zbyt często wycofują się z roli aktywnego wychowawczo ojca, a także z bycia odpowiedzialnymi partnerami matek wspólnych dzieci. Pierwotną tego przyczyną jest wielopokoleniowy, wręcz kulturowy deficyt dobrych wzorców ojcostwa.

Polska szczególnie wyraźnie zdradza objawy tego kryzysu, bo mężczyźni-ojcowie masowo ginęli w kolejnych powstaniach i wojnach. W wyniku II wojny światowej zginęło najwięcej ojców, a młodzi mężczyźni, którym udało się przeżyć, wchodzili w swój okres dojrzały z traumą wczesnej straty ojca. Na domiar złego wielu z nich znieczulało ból tej traumy nadużywaniem alkoholu, co dodatkowo upośledzało ich ojcowskie kompetencje. Dodatkowym niekorzystnym skutkiem tej sytuacji stała się zdecydowana przewaga wychowawczego wpływu matek i kobiet na kształtowanie psychiki chłopców i młodych mężczyzn. Wszystko to razem trwa nadal w postaci trans-pokoleniowego efektu domina.

Drugim powodem jest bardzo gwałtowna rewolucja obyczajowa, wynikająca z historycznej konieczności emancypacji kobiet. Jedną z konsekwencji tego procesu jest zanik kluczowych dla tradycyjnie definiowanej tożsamości mężczyzn, ról i obszarów ich społecznej przydatności. Takich jak: prokreacja, ciężka praca fizyczna i ofiarna obrona terytorium zajmowanego przez społeczność, do której należą. Mężczyźni utracili również dotychczas obyczajowo zagwarantowaną dominującą pozycję w związkach z kobietami, co unieważniło ich tradycyjny wzorzec relacji z nimi.

W tej chwili przed mężczyzną stoi zadanie bycia partnerem w związkach z wyemancypowanymi kobietami. To trudne wyzwanie dla mężczyzn, ale równie i dla kobiet, które na swój sposób też muszą sprostać tej sytuacji. Tak więc kryzys tradycyjnej męskości jest jednocześnie kryzysem partnerstwa, kryzysem domagającym się nowego zdefiniowania nie tylko ról w związkach, lecz także ról rodzicielskich w tym – oczywiście – także ojcowskiej.

Czy inaczej powinno się wychowywać chłopca i dziewczynkę?

WE: Na warsztatach dla mężczyzn pytanie brzmiało: „Jak byś chciał wychować swego syna? Jakie powinien mieć kompetencje, cnoty charakteru i zdolności?”. Gdy to samo pytanie dotyczyło wychowania córek, to okazało się, że dosłownie wszystkie kompetencje i cnoty, które ojcowie chcieliby widzieć u synów, chcieliby również widzieć u swoich córek. Lista tych cech jest następująca: odwaga, siła, odporność, poczucie wartości własnej, pewność siebie, odpowiedzialność, lojalność, inteligencja, niezależność, wrażliwość, ciepło, zmysłowość, poczucie humoru, optymizm.

To zasadnicza kulturowa zmiana, ponieważ w patriarchalnym paradygmacie płci pożądane właściwości oraz role kobiet i mężczyzn były biegunowo rozbieżnie definiowane.

Zaciekawiło mnie pytanie, które pojawiło się pod jednym z Twoich postów na temat wychowania synów przez samotne matki: czy nie wystarczy po prostu wychować syna na dobrego człowieka? Czy nie może być „tak jak w Szwecji”? Po co ten ojciec jest potrzebny, skoro możemy wychować syna podobnie jak wychowujemy dziewczynkę?

WE: Są takie cechy i właściwości, które do niedawna nie były brane pod uwagę w wychowywaniu dziewczynek. Mam na myśli odwagę, siłę, pewność siebie, dzielność, asertywność, odporność czy niezależność – one tradycyjnie były atrybutami wzorca męskiego i synowskiego. Zapewne w szwedzkim modelu wychowawczym te właśnie cechy są już uwzględnione w wychowaniu dziewczynek. W Polsce chyba jeszcze nie, może z wyjątkiem środowisk wielkomiejskiej inteligencji. Wskazuje na to fakt, że gdy pracuję z emancypującymi się polskimi kobietami, to okazuje się, że cechy i właściwości dotychczas uznawane za męskie jednak nadal leżą bardziej w obszarze ich aspiracji i celów niż dokonań.

Nie widzę możliwości takiej zmiany kulturowej, która by złamała odwieczną regułę, że dla córek osobowymi wzorcami mogą być tylko kobiety, a dla chłopców tylko mężczyźni. To oczywiście nie znaczy, że wzorcem kobiecości dla córek zawsze staje się matka a dla syna ojciec. Szczególnie w czasach wielkich przemian obyczajowych i światopoglądowych takich jak obecne, należy to raczej do rzadkości. Co więcej – obecnie rodzice coraz częściej pełnią dla swoich dzieci rolę wzorca negatywnego, od którego muszą się one dystansować, by pozostać w nurcie szybkich i głębokich przemian światopoglądowych, obyczajowych i społecznych.

Odnosząc się do przestrzeni przemian wewnętrznych, odwołuję się do koncepcji Junga, zgodnie z którą mężczyźni mają w sobie ukryty pierwiastek kobiecy (Anima), a kobiety mają w sobie ukryty pierwiastek męski (Animus). Do niedawna w wychowaniu chłopców przeważała doktryna jednostronnego rozwijania i wzmacniania Animusa, a w wychowaniu kobiet – Animy. Obecna sytuacja cywilizacyjna i obyczajowa wymaga od obu płci tego, aby asymilowały i rozwijały ów ukryty pierwiastek, który jest pierwszoplanowy i mocniejszy u przeciwnej płci – czyli mężczyźni Animę, a kobiety Animusa. To dobry drogowskaz zarówno dla tych rodziców, którzy wychowują córki, jak i dla tych wychowujących synów.

Wobec tego, dlaczego właściwie potrzebujemy takich kursów, jak “Wychowany przez matkę”? Przecież staramy się być jak najlepszymi rodzicami, wiele rzeczy robimy instynktownie. A z drugiej strony – dlaczego dojrzewaniu do męskości tak często towarzyszy ból? Ich matki na pewno starały się ich wychować na dobrych ludzi.

WE: Ogromna większość rodziców z pewnością angażuje najlepsze chęci i dobrą wolę w wychowywanie swoich dzieci. Z drugiej strony musimy uznać za fakt oczywisty, że jako rodzice też dojrzewamy i rozwijamy się całe życie, i że ani ojcowie, ani matki nie są wrodzenie doskonali. Rodzicielstwo to bardzo skomplikowane przedsięwzięcie, którego musimy się uczyć na błędach, rozpoznając i przekraczając w tym procesie wiele naszych ograniczeń.

Najgorszą rzeczą, jaką możemy zrobić, to mianować samych siebie doskonałą mamą czy tatą, którzy są zdolni z rozpędu, bez konieczności własnej pracy i przemiany, wychować dziecko na dobrego człowieka. Żeby wychować dobrego człowieka, trzeba samemu być dojrzałym, mądrym człowiekiem. W tej sprawie my ludzie, a szczególnie my rodzice, winniśmy mieć zdrowy dystans do naszych wyobrażeń i przekonań o sobie oraz zdolność do krytycznej autorefleksji. Bo wprawdzie wszyscy aspirujemy do bycia dobrymi, mądrymi, dojrzałymi ludźmi, ale na ogół praktyka naszego życia pokazuje, że wiele jeszcze mamy w tej sprawie do zrobienia.

Z natury swojego zawodu powinienem dobrze sobie radzić z wychowaniem swoich dzieci. Niestety też popełniłem nieświadomie wiele błędów, których skutki z dużym nakładem kosztów i pracy trzeba było potem zaleczać.

Zatem trzeba nam rodzicom uważać na idealizowanie naszych rodzicielskich możliwości. Dawno temu napisaliśmy wspólnie z wnikliwą i wrażliwą współautorką Anną Mieszczanek książkę-rozmowę pod tytułem “Jak wychować szczęśliwe dzieci”. Jej podstawowa teza była taka, że jeśli chcemy wychować szczęśliwe dzieci, musimy być sami wystarczająco szczęśliwymi, dojrzałymi ludźmi.

Mam wrażenie, że niewielu jest takich rodziców, którzy mogliby siebie z czystym sumieniem i odpowiedzialnie nazwać szczęśliwymi ludźmi.

Kurs online
Wojciecha Eichelbergera

Wychowywany przez matkę

zobacz kurs

Powiedzieliśmy sobie, że geneza kryzysu męskości wynika, między innymi, z braku ojca – wycofywania się z ojcostwa. Co jest gorsze: zły wzorzec ojcostwa, na przykład w rodzinie przemocowej, czy całkowity brak ojca?

WE: Zły wzorzec jest gorszą sytuacją, ponieważ pierwsze wzorce kodują się bardzo głęboko w neuronalnych strukturach naszych mózgów. Potem bardzo trudno jest przekraczać ich ograniczenia i wady. Natomiast, gdy nie ma wczesnego wzorca mężczyzny-ojca, to wtedy można go czerpać z różnych innych źródeł. Gdy dokonamy dobrych wyborów, łatwiej się żyje. Ale nawet jeśli się dokona nienajlepszych wyborów, to też jest łatwiej, bo wzorzec czerpany z literatury, z różnych postaci realnych lub mistycznych, nie jest tak trwały i łatwiej poddaje się ewentualnym modyfikacjom.

Gdzie szukać wzorców ojcostwa, męskości czy partnerstwa jeśli ojciec jest nieobecny?

WE: W literaturze, w filmie, w opowieściach, w mitach, w baśniach, ale też w swoim środowisku, wśród nauczycieli, sąsiadów, wśród innych członków rodziny, wujków czy stryjków, znanych ludzi, sportowców – tam, gdzie się da.

Jestem ”wychowany przez matkę”, ale nie porzucony przez ojca, który zginął na wojnie. Miałem szczęście dobrać sobie męskie wzorce, które mnie pokierowały w dobrą stronę. Gorzej było z wzorcem mężczyzny w relacji do kobiety, czego uczyłem się tylko z książek i filmów. Pilnie obserwowałem relacje rodziców moich kolegów, ale tamte wzorce nie wyglądały najlepiej. Będąc ojcem, gdy nie wiedziałem jak się zachować, kierowałem się prostą zasadą: zadawałem sobie pytanie: jak bym chciał, żeby mój ojciec zachował się wobec mnie w tej sytuacji. Często to naprawdę pomagało.

Co jest takiego szczególnego w relacjach synów i matek, co odróżnia te relacje od relacji matek z córkami?

WE: Prościej jest matkom wychowywać córkę niż syna, ponieważ same były córkami, więc mają się do czego odnieść. To nie jest łatwe zadanie dla matek, chyba, że były siostrami braci i mogły obserwować to, w jaki sposób ich bracia byli wychowywani. To może ułatwiać sprawę. Ale brak własnego doświadczenia bycia dorastającym chłopcem, czyni dla matek wychowywanie syna zadaniem bardzo trudnym.

Trudno jest matkom wyczuć prawdziwe potrzeby i aspiracje synów, którzy muszą się zmagać z agresywnym chłopięcym środowiskiem, z burzą testosteronową w dorastaniu, z różnymi kulturowymi czy obyczajowymi stereotypami, wzorcami i startują w męskie życie – zupełnie inne niż życie kobiety.

Co ma na syna większy wpływ? Matka, która przejmuje ciężar opieki nad nim, czy cień nieobecnego ojca, który prędzej czy później, jakoś odbije się na jego osobowości?

WE: Im bardziej nieobecny lub wycofany jest ojciec, tym większą odpowiedzialność za wychowanie syna musi wziąć matka. Matka oczywiście wchodzi w tę rolę wraz z ograniczeniami, które wyniosła z rodzinnego domu, które w tej sytuacji nie są mitygowane przez ojca. To na pewno będzie negatywnie wpływać na przyszłe relacje z kobietami wychowanego przez nią chłopca. Dodatkowo brak ojca uczyni chłopca głodnym relacji z mężczyznami, które trudno mu będzie realizować, bo nie będzie miał narzędzi do ich nawiązywania.

Czy często zdarza się, że porzuceni przez ojców synowie, mimo wszystko gloryfikują tych ojców, a dewaluują matkę?

WE: Jeśli relacja syna z matką jest trudna, to nieobecny ojciec może stać się dla syna nieosiągalną, wyidealizowaną alternatywą. Frustracja i wrogość matki wobec syna będzie się wówczas nasilać, co dodatkowo obciąży jego psychikę i będzie go formatować na przyszłą ofiarę zarówno kobiet jak i mężczyzn. Ojcowie nieobecni i wycofani, którzy nie podejmują się tego, by aktywnie wychowywać syna, często stają się surowymi recenzentami poczynań wychowawczych matki. Wygłaszają wtedy swoje teorie wychowawcze, lecz nie podejmują żadnych praktycznych działań, co nasila idealizowanie ojca przez syna. Lecz ze snu o idealnym ojcu syn będzie się musiał kiedyś obudzić i wtedy, być może, pojawi się nadzieja, że doceni trud matki.

Kurs online
Wojciecha Eichelbergera

Świadoma matka – wolny syn

zobacz kurs

A czy jest sens w ogóle zabiegać o więź ojca z synem, jeżeli ten ojciec jest toksyczną osobą?

WE: Nawet system prawny uznaje wagę prawa dziecka do doświadczania miłości i opieki wychowawczej obojga rodziców. Podobnie uważają psychologowie i psychoterapeuci. Więc jeśli nie ma jednoznacznych dowodów na to, że kontakt z którymś z rozwiedzionych rodziców może spowodować jakieś trwale urazy psychiczne lub/i fizyczne dziecka, to obecność obojga rodziców w jego życiu słusznie uznawana jest za priorytetową wartość.

Zdarzają się jednak sytuacje jednoznacznie wskazujące na to, że jedno z rodziców jest zagrożeniem dla dobra dziecka. Wtedy najlepszym rozwiązaniem jest izolowanie dziecka od takiego rodzica. Generalnie jednak w sytuacjach rozwodowych trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, które z rodziców jest dla dziecka toksycznym, a które nie. Dlatego, gdy rozpada się związek rodziców, terapeuci – podobnie jak sądy rodzinne – przyjmują zasadę, że odpowiedzialność za rozpad związku leży po obu stronach i że ani matki, ani ojcowie nie mogą być sprawiedliwymi sędziami w sprawie ograniczeń i niekompetencji drugiego z rodziców. Jest w nich bowiem za dużo emocji, za dużo rozgoryczenia, za dużo niechęci do autorefleksji czy autokrytycyzmu.

Dlatego sądy rodzinne zasądzają rodzicielską opiekę naprzemienną, dopuszczając jednocześnie możliwość, że gdy dziecko osiągnie szesnasty rok życia, może samo decydować o tym, z którym rodzicem zamieszka. W przeważającej liczbie przypadków to ojciec jest tym rodzicem, z którym dziecko miało silnie ograniczony kontakt. Wtedy dziecko może wybrać mieszkanie z ojcem, poznać go bezpośrednio i zbudować z nim żywą relację — zdejmując z niego etykietę nieodpowiedzialnego i niewydolnego rodzica, odpowiedzialnego za rozpad związku, którą wcześniej narzucała mu matka.

Dzięki temu relacja syna z ojcem może ulec transformacji co jest ważnym elementem przygotowania syna do samodzielnego życia.

Na co powinny zwrócić uwagę matki samodzielnie wychowujące synów?

WE: Na siebie. Bo żeby czegoś uniknąć, trzeba to najpierw zobaczyć w sobie i nazwać. Najważniejsze to nie traktować syna jako źródła lub wspomagania swojego poczucia bezpieczeństwa — nie zawłaszczać go dla siebie. Nie traktować syna jako zadośćuczynienia niedoboru potrzeby doznawania przyjemności i komfortu, nie robić z niego swojej maskotki. Nie używać syna do kompensowania swojego deficytu poczucia wartości i uznania — nie robić z niego swojego imponującego emblematu. Wśród terapeutów obowiązuje kanon, że jeśli dzieci mają jakieś problemy, to rodzice powinni poddać się terapii.

Czy jeżeli kobieta samodzielnie wychowuje syna, powinna mieć się na baczności przed czymś?

WE: Przed własnymi ograniczeniami.

To jest uniwersalnie dobra rada. Dziękuję za rozmowę.

Zapraszamy do lektury drugiej części rozmowy – o tym, jak matczyne wzorce wpływają na dorosłe związki synów, jak działa dziedziczenie ról i co mogą zrobić kobiety w relacjach z mężczyznami z trudnym dzieciństwem.

Wojciech Eichelberger

Wybitny psychoterapeuta, coach, trener z wieloletnim doświadczeniem. Jest założycielem Instytutu Psychoimmunologii IPSI zajmującego się stresem i wypaleniem zawodowym oraz autorem wielu bestsellerów – m. in. „Kobieta bez winy i wstydu”, „Zdradzony przez ojca”, „Patchworkowe rodziny – jak w nich żyć”. W swoich projektach szkoleniowych i terapeutycznych odwołuje się do koncepcji terapii integralnej, która oprócz psychiki bierze pod uwagę ciało, energię i duchowość człowieka.